Η διδάκτωρ φιλολογίας Λίτσα Χατζοπούλου, στη βιβλιοκριτική της στην εφημερίδα "Μίτος" στις 25 Ιανουαρίου 2004, παρουσιάζει το βιβλίο «Αντώνιος Ζωγράφος Ξανθουδίδης, Υπαρχηγός Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης, Αυτοβιογραφία», του Κώστα Φυσαράκη, που εξέδωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αβδού με τη συνδρομή του Δήμου Χερσονήσου το 2002.

«Αντώνιος Ζωγράφος Ξανθουδίδης, Αυτοβιογραφία» Εισαγωγή - επιμέλεια Κωνσταντίνου Φυσαράκη. Αβδού 2002, 160 σελ.

«Ο Αγιογράφος-πολεμιστής. Ουσιαστική συμβολή στην τοπική ιστορία της ανατολικής Κρήτης».

Της Λίτσας Χατζοπούλου

Ο Αντώνιος Ζωγράφος Ξανθουδίδης (1819-1896), πατέρας του περίφημου αρχαιολόγου και λογίου Στέφανου Ξανθουδίδη, υπήρξε υπαρχηγός των ανατολικών επαρχιών κατά τις μεγάλες κρητικές επαναστάσεις. Γεννημένος στο Αβδού Πεδιάδος, μαθήτευσε σε Κρήτες αγιογράφους στο Καλό Χωριό και στη Μάνη της Μεσσηνίας έργα του σώζονται σε εκκλησίες του Αβδού. Η εμπλοκή του στα πολεμικά γεγονότα ξεκίνησε το 1842, στην επανάσταση του Βασιλογεώργη, ενώ από το 1858 μέχρι το 1878 έλαβε μέρος στον αγώνα ως καπετάνιος και παράλληλα χρημάτισε δημογέροντας Πεδιάδος και πληρεξούσιος στη Γενική Συνέλευση των Κρητών. Η γνωστή στους ειδικούς μελετητές, αλλά μέχρι τώρα ανέκδοτη, αυτοβιογραφία του εκδόθηκε πρόσφατα με τη φροντίδα του Κώστα Φυσαράκη.

Ο Ζωγράφος ξεκίνησε την αυτοβιογραφία του πιθανότατα το 1884, μετά την επιστροφή του από την Αθήνα, όπου διέμενε στο διάστημα 1878-1884, και την ολοκλήρωσε μέχρι το 1890. Η γλώσσα του συνδυάζει στοιχεία διαλεκτικά και λόγια είναι η γλώσσα ενός ανθρώπου που έμαθε «ολίγα κολλυβογράμματα» από τα εκκλησιαστικά βιβλία και οι συνθήκες της ζωής τον υποχρέωσαν να αναλάβει επισημότερα καθήκοντα διοικητικού χαρακτήρα και να απευθύνεται σε εκπροσώπους της εξουσίας. Έτσι, η κρητική διάλεκτος, μέσο επικοινωνίας του Ζωγράφου με τους συμπολεμιστές του, αναμείχθηκε με αρκετά στοιχεία της καθαρεύουσας, της γλώσσας που κυριαρχούσε στην ελληνική πρωτεύουσα και την οποία ασφαλώς εγνώριζαν να χειρίζονται οι πέντε του γιοι, όλοι τους κάτοχοι πανεπιστημιακών διπλωμάτων. Το ύφος του κειμένου αντανακλά αυτήν την ποικιλία πηγών του γλωσσικού υλικού. Τα πολυσύνδετα σχήματα και η έναρξη των προτάσεων με το σύνδεσμο «και» παραπέμπουν βέβαια στην Ευαγγελική αφήγηση, ενώ οι κρητικές λέξεις και εκφράσεις προσδίδουν στο κείμενο ζωντάνια και προδίδουν την ιδιαίτερη, άμεση ματιά του απλού ανθρώπου, που φτάνει στην ουσία των πραγμάτων, χωρίς άσκοπες νοητικές περιπλανήσεις.

Ο συνήθης για το είδος της αυτοβιογραφίας, συνδυασμός της ατομικής με συλλογική ιστορία αποκτά εδώ ιδιαίτερη σημασία, επειδή αφενός ο Ζωγράφος ήταν σημαντικό πρόσωπο της εποχής του και αφετέρου οι απόγονοί του εξακολούθησαν να παίζουν ρόλο στα κρητικά δρώμενα. Έτσι, οι πληροφορίες που αφορούν την ιδιωτική του ζωή ουσιαστικά συγκροτούν ένα corpus προσωπογραφικών στοιχείων για σημαντικές μορφές της κρητικής ιστορίας, ενώ παράλληλα μας δίνουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε την πορεία μιας οικογένειας στο διάστημα ενός περίπου αιώνα. Όσο για τη συλλογική ιστορία, ο Ζωγράφος διασώζει πληροφορίες για την πορεία της επανάστασης στις ανατολικές επαρχίες κατά το 1866-68, αναδεικνύοντας την προσφορά τους στον απελευθερωτικό αγώνα μ' αυτόν τον τρόπο εμπλουτίζεται και γίνεται σφαιρικότερη η ιστορία της Κρήτης, γεγονός που συμβάλλει στη σταδιακή απάλειψη στερεοτύπων ιδεοληπτικού κυρίως χαρακτήρα, τα οποία είχαν δημιουργήσει την εντύπωση ότι «η ανατολική Κρήτη δεν πολέμησε» - ή τουλάχιστον όχι τόσο όσο η δυτική. Σημαντικές ακόμη είναι οι πληροφορίες που αφορούν το διοικητικό μέρος των επαναστάσεων, αφού ο συγγραφέας, ως πληρεξούσιος στη Γενική Συνέλευση των Κρητών, συμμετείχε στις σχετικές διαδικασίες.

Η έκδοση της αυτοβιογραφίας δεν ήταν εύκολη. Η κακογραφία του Ζωγράφου, η ιδιότυπη γλώσσα του καθώς και οι φθορές του εγγράφου απαιτούσαν επίπονη εργασία και μελέτη, καθώς και εξοικείωση με το ιστορικό πλαίσιο των γεγονότων που περιγράφονται. Ο Κώστας Φυσαράκης ανταποκρίθηκε επιτυχώς στις δυσκολίες του εγχειρήματος και έτσι κατέστησε προσιτή στους ερευνητές μία ακόμη σημαντική πηγή πληροφοριών. Στην εισαγωγή του εξηγεί τη σημασία του κειμένου, περιγράφει τις ιδιοτυπίες του, γνωστοποιεί τις εκδοτικές του παρεμβάσεις και επιχειρεί μια συνοπτική βιογράφηση του Ζωγράφου. Αξιοσημείωτη είναι η συγκρότηση των γενεαλογικών δέντρων της οικογένειας Ξανθουδίδη, με βάση τις πληροφορίες της αυτοβιογραφίας, αλλά και την έρευνα σε αρχειακές και άλλες πηγές.

Παρά την αναμενόμενη υποκειμενική της οπτική, η αυτοβιογραφία του Ζωγράφου αποτελεί πολύτιμη πηγή, κυρίως για την τοπική ιστορία. Ακόμη κι αν δεν μας οδηγεί στην πολυπόθητη «αντικειμενική αλήθεια», τουλάχιστον μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τις επιμέρους «αλήθειες» εκείνων που διαμόρφωσαν την ίδια την Ιστορία.

Λίτσα Χατζοπούλου

Εβδομαδιαία Εφημερίδα "ΜΙΤΟΣ", 25 Ιανουαρίου 2004