ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ - Κλεάνθη Κυπριωτάκη: "Η Κρήτη μέσα από την παράδοση - Κρητικά δημοτικά τραγούδια"

Το κείμενο αποτελεί την ομιλία - βιβλιοπαρουσίαση του Ζαχαρία Σμυρνάκη, φιλολόγου τ. Γυμνασιάρχη Πειραματικού Γυμνασίου Ηρακλείου στις πολιτιστικές εκδηλώσεις που έγιναν στο Αβδού τον Αύγουστο του 2003 και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "ΠΑΤΡΙΣ" στις 2 Οκτωβρίου 2003.

Του Ζαχαρία Σμυρνάκη

Σ’ αυτό τον ιερό, ιστορικό και πνευματικό χώρο μέσα στο μοναδικό φυσικό περιβάλλον, όπου πάλλεται κάθε καλοκαίρι ο νους και η καρδιά του Αβδού, συγκεντρωθήκαμε ενωμένοι και με εγκαρδιότητα αισθημάτων οι απανταχού Αβδιώτες και οι φίλοι μας, για να συμμετάσχουμε στις πολιτιστικές εκδηλώσεις του Συλλόγου μας, του οποίου την εικοσιπενταετή πολύπλευρη δράση εορτάσαμε πρόσφατα.

Η δραστηριοποίηση δε και αποτελεσματική συνεργασία του πολλά υποσχόμενου ακόμη να πραγματοποιήσει Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδού και του δυναμικού Δήμου Χερσονήσου για ίδρυση και λειτουργία στο χωριό μας του Ξανθουδιδείου Πνευματικού Κέντρου, ή δημιουργία Ιδρύματος Στεφάνου Ξανθουδίδου, αποτελεί ανάγκη οργανική της κοινωνίας και αίτημα επιστημονικό και λαϊκό, αφού το Αβδού - “μικρογραφία της ελληνικής πατρίδας” - αξίζει κάθε φροντίδα και αγάπη.

Στη σειρά δε των καθιερωμένων πλέον σημαντικών εκδόσεων, την τέταρτη θέση χρονολογικά κατέχει το νέο βιβλίο που έχω την τιμή, με τους εκλεκτούς φίλους την καθηγήτρια ΑΤΕΙ Ηρακλείου κ. Βιβή Πασχαλοδημητράκη - Αλιγιζάκη και τον εκπαιδευτικό και ποιητή κ. Ηρακλή Βουλγαράκη, να σας παρουσιάσω σήμερα “Η Κρήτη μέσα από την παράδοση - Κρητικά δημοτικά τραγούδια” της κ. Κλεάνθης Κυπριωτάκη. Ηράκλειο 2003.

Γνωστή η εξ Αβδού παιδαγωγός Κλεάνθη Κυπριωτάκη, για όλους μας η Ανθούλα, επιτυχώς ασχολούμενη με τη λαογραφία, την λογοτεχνία, τη δημοσιογραφία και βραβευμένη το 1980 από την Ακαδημία Αθηνών για το βιβλίο της “Στοιχεία Κρητικής Λαογραφίας”.

Παράλληλα δε προς το αξιόλογο παιδαγωγικό και διδακτικό της έργο, συνέλεγε με ευσυνειδησία από το στόμα απλοϊκών ανθρώπων του κρητικού λαού δημοτικά τραγούδια τα οποία και κατέγραφε, όπως ακριβώς τα άκουε, χωρίς τροποποιήσεις και προσθήκες.

Το βιβλίο διαιρείται σε εννέα κεφάλαια. Ακολουθεί Γλωσσάριο ιδιωματικών λέξεων, Βιβλιογραφία και Πίνακας περιεχομένων.

Το Α’ κεφάλαιο (α’ μέρος) περιλαμβάνει 30 τραγούδια ιστορικά - ηρωικά της Τουρκοκρατίας, τραγούδια για τους καταδικασμούς και τους ξεσηκωμούς της Κρήτης, για ιστορικά γεγονότα και τους πρωταγωνιστές των απελευθερωτικών αγώνων.

-Απού’χει νουν και λοϊσμόν και γνώση στο κεφάλι
ας κάτσει να συλλοϊστεί το Δάσκαλο το Γιάννη,
απού ‘τον πρώτος τω Σφακιώ και πρώτος νοικοκύρης
κι απού προσπάθειε να γενεί η Κρήτη Ρωμιοσύνη.

(Του Δασκαλογιάννη, 17 Ιουνίου 1771)
- Και τότες εκινήσανε να πάνε στο Αρκάδι
να δείξουνε τη δύναμη και τσ’ αντρειγιάς σημάδι

- Σκοτώθηκε πολλή Τουρκιά ως χίλιοι εξακόσοι
και ψυχομέτρι Χρισθιανοί χαθήκαν εννιακόσοι

(Του Αρκαδίου, 1866)

- Οντεν επόθανε ήτονε χρονώ ογδόντα πέντε,
τέθοιους γενναίους αϊτούς, Θε μου, στην Κρήτη πέμπε

(Του Μιχάλη Κόρακα, 1881)

Το Α’ κεφάλαιο (β’ μέρος) περιλαμβάνει 23 τραγούδια τοποθετημένα στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής: Μάχη Κρήτης, Αντίσταση των Κρητικών, Ολοκαύτωμα Καντάνου, Βιάννου, Ανωγείων, απαγωγή του Κράιπε, κάλαντα αναφερόμενα στους χρόνους εκείνους.

- Ω, Παναγιά μου Ανωγειανή, πού ‘σουν αυτή την ώρα,
όντεν εβάναν τη φωθιά στα ξακουσμένα Ανώγεια;

(Η καταστροφή των Ανωγείων, 15 Αυγούστου 1944)

Συγκινητική και αξιοπρόσεκτη μαρτυρία -αμέσως μετά την γερμανική Κατοχή - για το κατάφορτο από το 1870 με ιστορικές και σχολικές μνήμες διδακτήριο εδώ μπροστά μας, που έχουμε κλείσει στην καρδιά μας, διασώζει το με αριθμ. 52 ανέκδοτο τραγούδι από το Αβδού, η αρχική σύνθεση του οποίου ανήκει στην αείμνηστη παιδαγωγό Καλλιόπη Γουβιανάκη - Κουρμουλάκη.

- Κι ακούσετε, αν θέλετε, και το παράπονό μας,
οι Γερμανοί γκρεμίσανε το όμορφο σκολειό μας.
Σπάσαν πορτοπαράθυρα κι όλα τα κεραμίδια,
εφύγανε κι αφήσανε ερείπια, σκουπίδια.
Καθόμαστε και τα νερά πέφτουν στην κεφαλή μας
κι ένα παράπονο πικρό βγαίνει ‘που την ψυχή μας.
Μπαίνει το κρύο κι η βροχή, αέρας και το χιόνι,
τα χέρια μας και το κορμί και η ψυχή παγώνει.

Το Β’ κεφάλαιο περιέχει 20 παραλογές (παρά+λόγος) δηλαδή ποιητικά δράματα.

-Στη νια εφύτρωσε μηλιά, στο νιο ‘να κυπαρίσσι
και εδροσοποτίζουνταν στην κρυσταλλένια βρύση.
Κάθε Λαμπρή και Κυριακή κι επίσημη ημέρα
το κυπαρίσσι ήσκυφτε κι εφίλειε την κοπέλα.

(Της Σούσας)

Στο κεφάλαιο Γ’ περιλαμβάνονται 9 τραγούδια από την θρησκευτική και λατρευτική ζωή.

- Για δες απάνω στο βουνό το μαυροφορομένο,
εκειά τον έχουν το Χριστό πιστάγκωνα δεμένο.
Βαστούν στη χέρα ντως ψακή, για να τονε ψακώσουν,
βαστούν στην άλλη τα καρφιά, για να τονε σταυρώσουν.

(Ο πόνος της Παναγίας)

Κεφάλαιο Δ’. 29 τραγούδια του γάμου και του έρωτα.

- Ασπρο σταφύλι ροζακί και κόκκινο κεράσι
τ’ αντρόυνο που γίνηκε να ζήσει να γεράσει

- Εφέραμε τη νύφη μας, εις το νοικοκεριό τζη
και του καιρού σα σήμερο ν ‘ρθουμε και στο γιο τζη

(Του γάμου)

Κεφάλαιο Ε’. 19 Νανουρίσματα - και παιδικά - ποτισμένα με τη γλυκύτητα της μητρικής στοργής

- Νάνι - νάνι το μωρό μου
το σγουρό βασιλικό μου
και το βυζιανάρικό μου

- Δα του πάρω ‘γω ‘ναν άντρα
να ‘χει πρόβατα και μάντρα

Το κεφάλαιο Στ’ περιλαμβάνει 21 τραγούδια του Κάτω Κόσμου, του Χάρου και Μοιρολόγια. Εδώ υπάρχει και το ανέκδοτο μοιρολόι της όμορφης και άτυχης κόρης του Αβδού Μελανθίας Μανουσάκη.

- Ητονε μια κι αμοναχή στον κόσμο ξακουσμένη
κι όλοι οι νέοι οι καλοί την είχαν γυρεμένη.
Ηταν αθός των κοριτσών και ρόδο μυρισμένο
κι αφήκενε το σπίτι ντως μαυροκορδελιασμένο.

Κεφάλαιο Ζ’. 10 τραγούδια ευτράπελα

- Τρία ψωμιά οκαλίδικα ήτρωε στην καθιά τζης

και ως εμισή οκά τυρί στο παραμπούκισμά τζης.

Και τη μπουκάλα τη ρακή, αν ήπιανε στο χέρι,

μονογουλιά κατάφερνε στον πάτο να τη φέρει. 

Κεφάλαιο Η’. Τέσσερα σύνολα με μαντινάδες - που ακμάζουν στην Κρήτη από τον 16ο αι. μέχρι σήμερα - για τη ζωή, την αγάπη, τον έρωτα, τα μάτια, την Κρήτη και τους Κρητικούς. 

- Φωθιά σκορπούν τα μάθια σου, φοβούμαι πως θ’ αρπάξω

κι ήκαμα όρκο στο Θεό την περασά ν’ αλλάξω

- Ακόμη κι η Παράδεισο η Θεοξομπλιασμένη

στην ομορφιά τση Κρήτης μας ομπρός δεν παραβγαίνει 

Κεφάλαιο Θ’. Εδώ προστίθενται 19 γηθειές και σαραντίσματα για ασθένειες και πάθη ανθρώπων και ζώων, ακόμη και για το άστοχο τουφέκι του κυνηγού με σκοπό την αποτροπή του κακού και την απομάκρυνση των καταστρεπτικών για τη ζωή και τα γεννήματα μυστικών δυνάμεων. 

- “Γιάγειρε, φταρμέ (= οφθαλμέ, κακό μάτι), ψαλμέ, καταποντισμέ, κακής ώρας γέννημα.

¶με κάτω στο γιαλό, κάτω στο περιγιάλι

να βρεις ζουρίδα κι άρκαλο να φας να θαλαμώσεις

τση καλής μάνας το κοπέλι ν’ αφήσεις να γλιτώσει”. 

Το μετρικό μέρος των δημοτικών τραγουδιών είναι κυρίως ο γοργός και πλήρης νοήματος ιαμβικός 15σύλλαβος στίχος, ενώ το μουσικό μέρος είναι ο σκοπός, που θα ακούσουμε σε λίγο από τις γυναίκες του χωριού στο τραγούδι για το Ολοκαύτωμα της Βιάννου (14 Σεπτεμβρίου 1943). 

Αναγνωρίζεται ότι η γλώσσα της Κρήτης είναι λιτή και πλούσια, δυναμική και ποιητική, ζωντανή και εκφραστική, “μια γλώσσα που σωφιλιάζεται με αξιοθαύμαστη άνεση στις πιο βαθιές συναισθηματικές πτυχές μας” κατά την έκφραση του Γ. Σεφέρη. Και όπου χρειάζεται, η κίνηση του λόγου είναι παλμώδης συναγωνιζόμενη το μέγεθος των εικόνων και τη δύναμη των σκηνών. Από τα μέρη του λόγου χρησιμοποιούνται συνήθως τα ρήματα ενεργητικής φωνής, δηλωτικά ενέργειας και δράσης, και τα ουσιαστικά, επειδή εκφράζουν άμεσα την πραγματικότητα. 

Εσωτερικά στοιχεία των τραγουδιών της Κρήτης είναι η θρησκευτικότητα, το “φως ιλαρόν και φωταγωγούν πάσαν κτίσιν”, η φιλοπατρία, η φυσιολατρία, η ευψυχία, η φιλελευθερία, η συναισθηματικότητα σε υψηλή θερμοκρασία, η φιλοξενία, ο μυστικισμός, η ευγένεια, η μελαγχολία οφειλόμενη κυρίως στο σύντομο της ανθρώπινης ζωής, η χαρά, η ανένδοτη ειλικρίνια, η αγάπη, ο έρωτας “αμάλαγος με δίχως ασκημάδι”, η αγωνιστική αισιοδοξία, η αρχοντιά, η λεβεντιά, η ανθρωπιά.

Τα κρητικά δημοτικά τραγούδια είναι το πνευματικό προϊόν συλλογικής προφορικής προσπάθειας και το αυθεντικότερο δείγμα του κυρίαρχου στο χρόνου κρητικού λαού που έχει τη διάθεση να χαίρεται και τη θέληση να αντιστέκεται στις εναντιώσεις. Είναι η προφορική επαναστατική εγκυκλοπαίδεια των Κρητικών, η σαλπίζουσα στίχους Κρήτη που λευτερώθηκε τραγουδώντας και πολεμώντας. 

Το καλαίσθητο αυτό βιβλίο που εκδόθηκε με δαπάνη του Πολιτιστικού Συλλόγου Αβδού, και της κ. Κλεάνθης Κυπριωτάκη, και διανέμεται δωρεάν από τους ίδιους και προσφέρεται τιμητικά σε κάθε οικογένεια του χωριού, διασώζει νέες παραλλαγές δημοσιευμένων ήδη κρητικών τραγουδιών αλλά και ανέκδοτα τραγούδια. Ο αναγνώστης του δεν πλήττει, αφού αναγνωρίζει στα τραγούδια και την δική του ψυχή, και βιώνει την πολυσύνθετη ενότητα της Κρήτης μας. 

Η τραυματισμένη και αναστημένη Κρήτη, η Κρήτη της φωτιάς και η Κρήτη της χαράς, περικλείεται ζωντανή, απαιτητική, και ακτινοβολούσα σ’ αυτό το βιβλίο. Και η κ. Κλεάνθη Κυπριωτάκη, με πράξη ευθύνης και αγάπης, επιστρέφει σήμερα στον κρητικό λαό ταξινομημένα και τυπωμένα τα δημοτικά του τραγούδια που έχουν λογοτεχνική, εθνική και παιδευτική αξία και εξακολουθούν να είναι πηγή έμπνευσης, δύναμης και ζωής. 

Ζαχαρία Σμυρνάκη, εφημερίδα Ηρακλείου "ΠΑΤΡΙΣ" 2 Οκτωβρίου 2003.